हिन्दु धर्मशास्त्र अनुसार विवाहलाई पवित्र वन्धनको रुपमा लिइन्छ। कुनै पुरुष वा महिलाले कुनै उत्सव, समारोह औपचारिक वा अन्य कुनै कार्यबाट एकआर्कालाई पति पत्नीको रुपमा स्वीकार गरेमा विवाह भएको मानिने नेपालमा कानुनी व्यवस्था रहेको छ।विवाह लाई स्वतन्त्र सहमतिमा आधारित एक पवित्र सामाजिक तथा कानुनी बन्धन मानिएको छ। कानुन वमोजिम वदर हुने ,बदर गराउन सकिने,दुबैको मंजुरीमै संमन्धविच्छ्द भएमा,मंजुरी नभए पनि अर्कों विवाह गरेमा पति पत्नीको वैवाहिक संमन्ध अन्त भएको मानिन्छ ।
पहिले नेपाली समाजमा मागी विवाह प्रचलनमा थियो। मागी विवाह हुदा पति पत्नीको मंजुरी नभए पनि विवाह हुने गर्दथ्यो।तेस्तै वालविवाह र वहुविवाह समेत प्रचलनमा थिए।कानुनको शंसोधन संगै यस्तो विवाह हरुलाई कानुनी रुपमानै निषेध गरियो ।
मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को परिच्छेद ११ अन्तर्गत दफा १७१ ले विवाह पति पत्निको वा दुवै पक्षको मंजुरी विना गर्न गराउन हुदैन।मंजुरी विना भएको विवाह वदर हुनेछ र कसुर गर्ने लाई दुई वर्ष कैद र विस हजार जरिवाना हुने व्यवस्था गरेको छ।हाडनातामा विवाह गरेमा पनि विवाह संमन्धी कसुर हुन्छ । परंम्परा देखी चलिआएकोमा बाहेक हाडनाता विवाह गर्न गराउन हुदैन । विवाह थाहा नपाई भएको रहेछ भने वदर हुन्छ भने जानीजानी गरेको भए हाडनाता करणीमा हने सजाय हन्छ । यस्तो विवाह गराउने लाई तिन महिना कैद वा तिन हज़ार जरिवाना वा दुवै सजाय हुन्छ।विवाह वदर हुन्छ भन्ने कुरा संहिताको दफा १७२ मा व्यवस्था गरिएको छ।
मुलुकी अपराध संहिताको अनुसार बाल विवाह स्वत वदर हुने विवाह हो।संहिताको दफा १७३ ले विस वर्ष उमेर नपुगी विवाह गर्न वन्देज लगाएको छ।बाल विवाह गर्ने व्यक्ति लाई तिन बर्ष कैद र तिस हजार रुपया संम्म जरिवाना हुने प्रारवधान छ। तेस्तै विवाह मा लेनदेन गर्न नहुने भनेर संहिताले दाईजोमा पनि रोक लगाएको छ।दफा १७४ अनुसार परंम्परा देखी चलिआएको सामान्य उपहार वाहेक दुलाह वा दुलहीका तर्फवाट कुनै किसीमको चल अचल दाईजो वा कुनै संम्पती माँग गरी वा लेनदेन सर्त राखी विवाह गर्न वा गराउन हुदैन । यस्तो दाईजो नदिएका कारण अपमानजनक व्यावहार गर्नु हुदैन ।सोही दफाको उपदफा ४ कसुर गर्ने व्याक्तीलाई पॉच वर्ष कैद वा पचास हजार जरिवाना वा दुवै सजायको व्यवस्था गरेको छ।संम्पति लिई लिई सकेको भए सम्पत्ति संमन्धित व्यक्ति लाई फिर्ता हुन्छ।
बहुविवाह विवाह संमन्धी कसुरको सबै भन्दा धेरै हुने कसुर हो।सतहतरै जिल्लाको जिल्ला अदालतको रेकर्ड लाई हर्ने हो भने बहुविवाह संमन्धी कसुरको स्थान उच्च छ।मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को दफा १७५ र सो को छ वटा उपदफाहरुले यस संमन्धी कसुर र बहुविवाहमा हुने सजाय समेतको व्यवस्था गरेको छ।
जस अनुसार विवाहित पुरुषले वैवाहिक संमन्ध कायम रहेको अवस्थामा अर्कों विवाह गर्न हुदैन र पुरुष विवाहित हो भन्ने जानीजानी तेस्तो पुरुषसंग महिलाले पनि विवाह गर्न हुदैन। तेस्तो विवाह स्वत वदर हुन्छ र तेस्तो कसुर गर्ने वा गराउने व्यक्ति लाई एक वर्ष देखी पॉच वर्ष संम्म कैद र दश हजार देखी पचास हजार संम्म जरिवाना हुने कानुनी व्यवस्था रहेको छ।विवाह संमन्धी कसुरहरुको हदम्याद तिन महिनाको हुन्छ सो म्याद नाधेपछी उजुर लाग्न सक्दैन ।
समाज शान्ति सुव्यवस्था कायम गर्नु फ़ौजदारी कानुनको मुख्य उद्देश्य हो ।कानुनले विवाह संमन्धी कसुरलाई कसुरको मात्रा हेरी सजायको व्यवस्था गरेको छ तथापि विवाह संमन्धी कसुरमा कमि आउन सकेको छैन।कतिपय अवस्थामा कानुनको ज्ञान नभएर पनि वेलावखत विवाह संमन्धी कसुरहरु हुने गरेका छन।कानुनसंग संमन्धित लेख रचना ले कानुनका अज्ञानताको कारणले हुने कसुरमा कमी ल्याउन सकिन्छ।
(अधिवक्ता खत्री कानुन र राजनीतिशस्त्रमा स्नातकोत्तर हुनुहुन्)
